“Con đường tơ lụa mới – tuyến đường sắt nối liền Trung Quốc và châu Âu.

Vẫn là cơn khát dầu…

Xưa kia, nhiều đoàn thương gia băng qua sa mạc Taklimakan trên con đường tơ lụa thường dừng lại nghỉ ngơi ở các ốc đảo. Đi xuyên qua sa mạc đầy cát lớn thứ 2 trên trái đất trong thời hiện đại vẫn để lại cho người ta một cảm giác rùng rợn vì bị tách biệt khỏi thế giới văn minh.

Ngày nay, dọc hai bên con đường sắp mở có rất nhiều mỏ dầu mà người ta có thể phóng dọc, hoặc đảo ngang tầm mắt sẽ nhìn thấy trên một vùng đất cát rộng mênh mông, giàn khoan dầu hoạt động không ngừng nghỉ, chuyển động lên xuống theo nhịp quay. Nhìn kỹ hơn sẽ thấy những vũng dầu đen chảy tràn trên cát. Dầu đặc quánh đến nỗi bạn có thể viết tên mình lên trên đó.

Trong một chuyến công du đến Trung Á trong năm, ông Tập Cận Bình đã đề nghị các quốc gia trong khu vực cùng chung tay xây dựng “Vành đai kinh tế - Con đường tơ lụa” với nhiều đoạn nối giữa châu Á với châu Âu gồm cả đường sắt và hệ thống đường ống dẫn dầu và khí đốt.

Trung Quốc cũng cam kết hỗ trợ tài chính và tiếp tục mở rộng quan hệ ngoại giao, an ninh và hợp tác năng lượng với các nước: Turkmenistan, Kazakstan, Uzbekistan và Kyrgyzstan. Tầm nhìn của ông Tập Cận Bình được nhắc lại tại Hội nghị G-20 ở Saint Peterburg và Hội nghị Tổ chức hợp tác Thượng Hải ở Bishkekik Kyrgyzstan vào năm ngoái.

“Con đường tơ lụa mới” này là tuyến đường bộ duy nhất – lớn nhất nối từ Trung Quốc đến Trung Á trên đường tiến vào châu Âu. Bằng cách làm như vậy, ông Tập Cận Bình hy vọng nhắm đến đích tăng cường phát triển kinh tế đồng thời làm nguội phong trào ly khai ở Tân Cương, bảo vệ tài nguyên môi trường với các nước láng giềng (?) và giảm phụ thuộc xuất, nhập khẩu hàng hóa dựa vào đường biển.

Khối lượng thương mại giữa Trung Quốc với các quốc gia nằm ven con đường Tơ lụa mới chiếm hơn 1 ngàn tỉ USD tức ¼ giao dịch ngoại thương của nước này. Hơn 10 năm qua, khối lượng thương mại thường niên giữa Trung Quốc với  các quốc gia Trung Á tăng 19%. Năm tới, Trung Quốc sẽ nhập khẩu 10 ngàn tỉ USD hàng hóa, đầu tư nước ngoài sẽ hơn 500 tỉ USD, số lượng du khách ra nước ngoài đi du lịch, nghỉ dưỡng sẽ lên đến 500 triệu người, các nước láng giềng và các nước dọc con đường tơ lụa mới sẽ được hưởng lợi đầu tiên.

Con đường tơ lụa mới dường như là một dấu hiệu thịnh vượng cho một số người, nhưng đối với một số người khác nó còn hơn một “lời nguyền”. “Dầu có thể là nguyên nhân cho mọi bất ổn ở Tân Cương. Trước khi có dầu, chúng tôi sống ở đây trong bình yên. Ngày nay cuộc sống đó đã bị đảo lộn”, anh Orkesh, một người dân tộc Duy Ngô Nhĩ cho biết.

Theo một số báo cáo, Chính sách phát triển kinh tế của chính phủ Trung Quốc ở khu vực Tân Cương chủ yếu tập trung vào đầu tư cơ sở hạ tầng và khai thác năng lượng. Mặc dù có trữ lượng khí đốt và dầu mỏ lớn nhất Trung Quốc, Tân Cương vẫn là một trong những tỉnh nghèo nhất của nước này.

Tình trạng bất ổn chính trị tràn lan, các nhóm tôn giáo, dân tộc thiểu số ngày càng đối đầu quyết liệt với chính quyền Bắc Kinh. Công nhân người Hán đổ nhào đến Tân Cương như một phần “chính sách hòa hợp” dân tộc của Chính phủ Trung Quốc đã khiến những thành phần cực đoan người Duy Ngô Nhĩ quyết sống chết phản đối trong nhiều năm.

“Quả thật rất tham vọng nhưng người Trung Quốc đang phải đối mặt với nhiều thách thức”, ông Raffaello Pantucci, một nhà phân tích an ninh – chuyên gia nghiên cứu về Trung Quốc nhận xét. Thách thức trước mắt: Tạo ra sự phát triển kinh tế với ý định bình ổn khu vực Tân Cương đầy biến động.

“Thậm chí ngay cả khi các chiến lược mà Chính phủ Trung Quốc đang cố thực hiện, họ sẽ mất rất nhiều năm để ứng dụng vào thực tiễn. Điều này có nghĩa tình hình có thể sẽ tồi tệ hơn kể từ khi người dân không nhìn thấy lợi ích trực tiếp, trong khi dòng người lao động nhập cư sẽ  tiếp tục tăng lên”.

Người dân tộc thiểu số cảm thấy bị phân biệt đối xử trong thị trường lao động và hướng nghiệp. Nhiều người dân, gồm cả người Hán và người Duy Ngô Nhĩ khẳng định: Có một công việc ổn định, lương cao trong các doanh nghiệp năng lượng  do nhà nước quản lý là việc hầu như không thể đối với người Duy Ngô Nhĩ, đặc biệt là phụ nữ.

Giáo sư John Lagerkvist, một chuyên gia về Trung Quốc hiện đang giảng dạy tại Học viện Quan hệ Quốc tế Thụy Điển cho rằng, Chính phủ Trung Quốc đã đưa ra cả “củ cà rốt cà chiếc gậy” đến nay cần phải sử dụng để ổn định Tân Cương. “Khó khăn ở chỗ là củ cà rốt cùng chiếc gậy đã bị biến đổi bởi những tác động mang tính địa phương mà giới lãnh đạo ở Bắc Kinh khó có thể kiểm sóat. Quả vậy, chiếc gậy thọc quá mạnh và củ cà rốt chưa đến được với cộng đồng dân chúng bản địa”, ông giải thích bằng ngôn từ đầy tính ẩn dụ.

 Khai mạc hội nghị Thượng đỉnh G20 tổ chức tại Seoul, Hàn Quốc, 2013.

“Con đường tơ lụa” thế kỷ XXI của Trung Quốc thật mong manh

Theo báo cáo của Công ty thông tin tình báo Trafort: Bạo lực sẽ tiếp tục gia tăng trong những năm tới vì sự di cư của người dân tộc Hán, công nghiệp hóa cùng thị trường bất động sản tăng nhanh sẽ kích động căng thẳng sắc tộc. Một khó khăn khác có liên quan đến các nước láng giềng. Nỗ lực nhằm phát triển những tuyến đường bộ xuyên Trung Á có thể bị khoảng cách địa lý, địa hình, bất ổn chính trị và an ninh gây ảnh hưởng. Chẳng hạn, hành lang thương mại nối giữa Kashgar ở Tân Cương và Gwadar ở Tây Nam Pakistan “sẽ là mục tiêu dễ dàng cho các phần tử ly khai hoặc thánh chiến ngăn cản.

Ông Kerry Brown, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Trung Quốc – Đại học Sydney Australia cũng cảnh báo các quốc gia Trung Á rằng, nên đặt ra nghi vấn nghiêm túc về mặt đối ngoại đành cho Trung Quốc trong những năm tới, mặc dù các bên có mối quan hệ thương mại đang phát triển.

“Đối với Bắc Kinh, sự bất tin tưởng kéo dài thường được tìm thấy ở các đồng minh mới ở họ. Các quốc gia Trung Á đều đang bị các vấn đề quản lý nhà nước và tham nhũng bủa vây, nhiều quốc gia chưa thực hiện chu đáo quy định về luật và quyền con người. Do đó, tình trạng bất ổn trong tương lai đang đến gần” – ông Brown viết trong một bản phân tích về tình hình Trung Quốc. Quan hệ Trung Quốc – châu Âu sẽ dễ bị tổn thương nhất vì sự thay đổi trong quan hệ của Nga với các quốc gia dọc con đường tơ lụa mới. Điều này có thể khiến Trung Quốc bị “ảnh hưởng gián tiếp”.

Cũng giống như đại họa dịch hạch mang tên Thần chết mặc áo choàng đen (Black Death) lấy từ châu Âu sang Trung Quốc qua con đường tơ lụa cổ xưa, thì ngày hôm nay, những “phần tử bất mãn” cùng các tổ chức khủng bố sẽ lợi dụng. Cũng theo báo cáo từ Strafort, vì hàng loạt tuyến đường nối Tân Cương với khu vực Trung Á ngày càng tăng, nên rất có thể mức độ buôn lậu vũ khí và ma túy do tội phạm có tổ chức và “mạng lưới nổi loạn” cầm đầu ở Trung Quốc gia tăng”.

Cũng giống như việc rút quân của Mỹ khỏi Afghanistan, con đường tơ lụa mới sẽ là một bài toán cực khó khiến giới lãnh đạo Trung Quốc đau đầu. Nói chung, các tuyến đường thương mại mới có thể ẩn chứa cả sự sôi động lẫn nguy hiểm. “Con đường tơ lụa mới có thể sẽ là điểm đến của chủ nghĩa thực dụng hẹp hòi chứ không đẹp lãng mạn trong thập kỷ tới, và tham vọng phát triển kinh tế quá nhanh, quá xa sẽ là điều mà Trung Quốc cần phải thận trọng”, ông Brown cảnh báo chính quyền Bắc Kinh.

Theo Cảnh sát toàn cầu