Một góc trưng bày Văn hóa Sa Huỳnh tại Bảo tàng tổng hợp Quảng Ngãi

Tiếng vọng từ lòng đất

Gió và nắng, tháng ba ở Sa Huỳnh như cuốn theo hơi mặn của biển. Nhưng vùng muối nổi tiếng có vỉa trầm tích văn hóa hơn 2.500 năm nơi đây như muốn buộc những người tìm đến phải lưu luyến. Tôi vào ngôi làng cổ với những bậc đá nghìn năm tuổi, nghe trong tiếng trở mình của đất thầm thì vọng lên điệu ngữ của cả một nền văn hóa vĩ đại cổ xưa khiến nhiều người phải ngưỡng mộ và đi tìm những lời giải nằm sâu trong lòng đất.

Các hiện vật mộ chum được lưu giữ tại Nhà trưng bày Văn hóa Sa Huỳnh (ảnh Nhà trưng bày Văn hóa Sa Huỳnh)

Làng Gò Cỏ (Sa Huỳnh, thị xã Đức Phổ, tỉnh Quảng Ngãi) yên bình đến lạ, ngày 24-3-2023, người làng và những cư dân xung quanh Sa Huỳnh rầm rộ chuẩn bị cho sự kiện tỉnh Quảng Ngãi đón nhận Bằng xếp hạng Di tích Quốc gia đặc biệt về văn hóa Sa Huỳnh của Thủ tướng Chính phủ. Văn hóa Sa Huỳnh là cái tên chung của cả một nền văn hóa trải dọc nhiều địa phương miền Trung, nhưng đậm đặc nhất vẫn là ở Quảng Ngãi, nơi khởi thủy chính là khu vực làng Gò Cỏ.

Bà Bùi Thị Vân (68 tuổi) bảo rằng, cả đời bà sống giữa di sản mà chẳng biết. Cách đây gần chục năm, cả làng đón những đoàn khảo cổ, rồi bây giờ đón nhận “danh phận” di tích quốc gia đặc biệt về văn hóa, người làng rộn ràng hơn, thấu cảm được những di sản văn hóa mà tiền nhân để lại.

Nhà trưng bày Văn hóa Sa Huỳnh đang trưng bày 700 hiện vật, hình ảnh, tài liệu có giá trị về nền văn hóa Sa Huỳnh

Bà Huỳnh Thị Thương (71 tuổi) tự hào khi ngôi làng vốn vô danh bây giờ đã nổi tiếng. Quả thật, chỉ cách đây ít năm thôi, năm 2017, làng Gò Cỏ mới được các chuyên gia khảo cổ trong nước và ngoài nước biết đến. Đoàn khảo sát tiếp cận ngôi làng từ phía biển. Ngôi làng gần như chẳng mấy ai biết đến, nhưng rồi tất cả phải vỡ òa khi phát lộ ở làng Gò Cỏ, đầm An Khê là vùng lõi của văn hóa Sa Huỳnh, cùng tiếp nối là văn hóa Chămpa với hàng loạt di tích như đường đá, giếng Chăm, bia ký Chăm, tường đá, tháp Chăm, hệ thống thủy lợi bằng đá được xếp vô cùng công phu... Đặc biệt, dưới đáy đầm An Khê còn có một cây cầu đá Chămpa xây dựng dang dở. Song song với đó là nhiều di chỉ văn hóa Sa Huỳnh đã được khai quật. Khi ấy, đoàn khảo sát nhằm xây dựng không gian văn hóa Sa Huỳnh trình UNESCO công nhận là di sản văn hóa thế giới.

Dấu tích ngàn xưa trên miền di sản

Cả một nền văn hóa 2.000-2.500 năm tưởng chừng ngủ im trong lòng đất đã được đánh thức. Hơn 100 năm qua, bắt đầu từ khi văn hóa Sa Huỳnh được nhà khảo cổ học người Pháp M.Vinet phát hiện năm 1909 tại Sa Huỳnh, cái tên địa danh ấy đã được đặt tên cho nền văn hóa khảo cổ này: “Văn hóa Sa Huỳnh”. Văn hóa Sa Huỳnh sánh ngang với văn hóa Đông Sơn ở phía Bắc và văn hóa Óc Eo ở phía Nam. Sa Huỳnh là nền văn hóa tồn tại trước Công nguyên 500 năm và kéo dài đến thế kỷ thứ 2 sau Công nguyên. Văn hóa Sa Huỳnh cùng với văn hóa Đông Sơn, văn hóa Óc Eo tạo thành tam giác văn hóa của Việt Nam từ khởi thủy.

Theo TS Đoàn Ngọc Khôi, Phó Giám đốc Bảo tàng Tổng hợp tỉnh Quảng Ngãi, thông tin đầu tiên trong Niên giám 1909 của Tập san Trường Viễn Đông Bác Cổ là việc phát hiện một kho chum khoảng 200 chiếc nằm cách mặt đất không sâu, trong một cồn cát ven vùng biển Sa Huỳnh. Sau đó, có hàng trăm di tích của nền văn hóa Sa Huỳnh đã được tìm thấy khắp các tỉnh ven biển miền Trung từ Thừa Thiên Huế đến Bình Thuận. Trong số hơn 80 địa điểm được phát hiện và nghiên cứu, hiện có 26 di tích đã được khai quật. Vùng lõi văn hóa Sa Huỳnh cần được bảo vệ đặc biệt rộng hơn 1.600 ha gồm: Di tích Long Thạnh (Gò Ma Vương), Di tích Thạnh Đức, Di tích Phú Khương, Quần thể di tích Chămpa trong không gian Sa Huỳnh, đầm An Khê, lạch An Khê - sông Cửa Lỗ. Diện mạo của văn hóa Sa Huỳnh ngày càng được khám phá rõ nét hơn.

Bộ sưu tập công cụ sản xuất đồ đá trong Di tích Long Thạnh (ảnh Nhà trưng bày Văn hóa Sa Huỳnh)

Cũng theo TS Đoàn Ngọc Khôi, đặc trưng cơ bản của văn hóa Sa Huỳnh là táng thức mộ chum. Di tích là những khu mộ táng rộng lớn gồm hàng chục, hàng trăm chum, vò gốm chôn đứng trong địa tầng. Trong chum, vò chứa nhiều đồ tùy táng gồm các chất liệu đá, gốm, sắt, đá quý, thủy tinh rất đa dạng về loại hình như công cụ lao động, vũ khí, đồ dùng sinh hoạt, trang sức... Đặc trưng về di vật là sự phổ biến của công cụ lao động bằng sắt, đồ gốm tô màu trang trí nhiều hoa văn khắc vạch, đồ trang sức bằng đá ngọc, mã não, thủy tinh như vòng, hạt chuỗi, khuyên tai...

Đặc biệt, thủy tinh nhân tạo là một thành tựu rực rỡ của văn hóa Sa Huỳnh. Đây là một trong những nơi làm ra thủy tinh nhân tạo sớm trên thế giới. Chúng không những có kiểu dáng đa dạng mà còn phong phú về màu sắc như xanh lơ, xanh đen, xanh lá mạ, xám, tím, đỏ, nâu.

Nâng giá trị cho miền di sản

Gò Cỏ bây giờ bỗng dưng nổi tiếng, dù ít năm qua, người dân nơi đây đã đón không ít đoàn khách đến tham quan, tìm hiểu văn hóa và nghỉ dưỡng. Trong Nhà trưng bày Văn hóa Sa Huỳnh nằm bên đầm An Khê, cách trung tâm làng Gò Cỏ vài trăm mét, nhiều du khách như thấy mình lạc vào vùng đất hàng nghìn năm dung chứa nhiều câu chuyện của người xưa. Hành trình chống chọi với thiên nhiên khắc nghiệt, ghè đẽo chế tác dụng cụ săn bắt, canh tác, rồi cuộc sống sinh hoạt, ăn uống, yêu đương, cả những hoạt động thương mại với các nền văn minh Trung Hoa, Ấn Độ, đều hiện hữu ở nơi này. Sa Huỳnh là vùng đất giàu có, thương cảng Sa Huỳnh một thời giao thương phồn thịnh. Nơi đây có cửa biển nằm cạnh dòng hải lưu ven bờ, có vịnh kín, ghe thuyền ẩn trú an toàn. Đây cũng là điểm xuất phát con đường muối, từ vùng muối Sa Huỳnh lên Tây Nguyên và đi các nơi theo đường biển. Muối gắn liền với cư dân Sa Huỳnh, Chămpa, Đại Việt, đem lại sự giàu có và quyền lực...

Các hiện vật mộ chum được lưu giữ tại Nhà trưng bày Văn hóa Sa Huỳnh (ảnh Nhà trưng bày Văn hóa Sa Huỳnh)

Dù chỉ đôi dòng ngắn ngủi, nhưng cũng hình dung được công sức vô cùng lớn lao của những nhà khảo cổ Pháp và Việt Nam nhiều năm qua để tạc dựng lại dáng hình một nền văn hóa độc đáo này. Để rồi bây giờ, người trong nước cũng như ngoài nước được chiêm nghiệm những tầng vỉa lịch sử của người Chămpa cổ từ những chum vại, nồi niêu, đồ trang sức, rìu cuốc, vật dụng sinh hoạt... còn lại nơi đây. Mảnh đất Gò Cỏ, nhìn rộng ra là cả vùng Sa Huỳnh, đã trải qua bao biến thiên lịch sử, trải qua những sự lãng quên và ngày hôm nay đã hồi sinh ngoạn mục.

Sa Huỳnh gần như là nơi duy nhất còn giữ lại được không gian sinh tồn của người cổ, từ môi trường sinh thái, địa lý, địa chất địa mạo... Đây là nguồn tài nguyên quý hiếm, là “bảo tàng sống” cho công tác nghiên cứu khoa học và phát triển du lịch bền vững. Quanh đầm An Khê là một kho tàng di sản văn hóa dân gian phong phú, đặc trưng. Vài năm trở lại đây, làng Gò Cỏ và các khu vực lân cận như đầm An Khê, Gò Ma Vương... được định hướng để xây dựng thành điểm du lịch, làng du lịch cộng đồng. Những người dân một đời chỉ quen đi biển, làm muối, cấy trồng đã hăng hái tham gia công cuộc đổi đời từ du lịch. Ngay cả những người nhiều tuổi như bà Bùi Thị Vân, bà Huỳnh Thị Thương cũng học làm du lịch. Ngôi nhà tranh của bà Vân bây giờ đã thành homestay...

Dấu tích ngàn xưa trên miền di sản

Ông Lê Minh Phụng - Phó Chủ tịch UBND phường Phổ Thạnh, thị xã Đức Phổ, tỉnh Quảng Ngãi - rất tự hào khi nói rằng, bà con ở vùng này đã quan tâm tôn tạo, chỉnh trang đường làng ngõ xóm khang trang, sạch đẹp, xây dựng các hạ tầng homestay, dịch vụ ăn uống, tham quan trải nghiệm đan lưới, làm bánh, hát hố, hát bài chòi... “Người dân có ý thức, làm du lịch rất tốt, thu hút được con em có kiến thức đi làm ăn xa trở về cùng tham gia làm du lịch. Nhiều người trẻ sau khi đi học đã mang kiến thức về để phát triển du lịch địa phương. Đời sống người dân đã khá lên trông thấy nhờ di sản. Hy vọng trong tương lai, với sự đầu tư của các ngành, các cấp, chính quyền, doanh nghiệp, Sa Huỳnh sẽ là điểm du lịch nổi bật ở miền Trung” - ông Phụng nói.

Sa Huỳnh bây giờ đã “lột xác” không ngờ, bởi nơi ấy không chỉ có di sản, mà văn hóa làng còn vẹn nguyên. Du khách đến vẫn được người dân hướng dẫn đánh bắt cá bằng thuyền nan trên đầm An Khê hay trên sông Cửa Lỗ; vun đất trồng khoai hay ngồi đan lưới, làm bánh ít... Gò Cỏ cùng hàng loạt địa điểm như Gò Ma Vương, tháp Núi Một, tháp Gò Đá, cầu Đá, miếu Chămpa, bia ký Vũng Bàng, hệ thống giếng Chămpa gồm 12 giếng, con đường xếp đá cổ, hệ thống mương dẫn nước cổ, đầm An Khê, lạch An Khê - sông Cửa Lỗ... tạo thành một hệ thống du lịch văn hóa nhiều tiềm năng. Không những thế, giao thông đường thủy, đường bộ, hàng không đều thuận lợi, bởi Sa Huỳnh nằm giữa hai sân bay lớn là sân bay Phù Cát của Bình Định (cách 80km) và sân bay Chu Lai của Quảng Nam (cách 90km). Nơi đây nằm ở tuyến đường biển cận bờ, có tuyến quốc lộ 1 và tuyến đường sắt xuyên Việt đi ngang qua với ga Sa Huỳnh. Sa Huỳnh còn nằm cạnh cao tốc Bắc - Nam đang được xây dựng.

Đầm An Khê tổ chức nhiều hoạt động du lịch như chèo thuyền, đánh bắt cá... được du khách thích thú

Từ trên cao nhìn xuống mới thấy được sức sống mới của Sa Huỳnh. Một bên ruộng lúa, sóng lúa xanh rì nhấp nhô, cò bay thẳng cánh; một bên biển xanh dạt dào, êm êm từng nhịp sóng. Biển cho muối mặn, biển cho cá tôm đầy khoang, biển nuôi sống từng người con sinh ra trên vùng đất Sa Huỳnh...

Một góc Sa Huỳnh nhìn từ trên cao

Trong mơ màng theo những bước chân tiền nhân ngàn năm trước, những con đường vẫn tồn tại rất nhiều đá minh chứng cho sự vĩnh hằng, cho sự “giao lưu” giữa đất liền và biển khơi qua hàng ngàn năm. Đá chồng đá, đá làm tường bao cho các ngôi nhà. Đá lớn từng tảng vươn ra đường và đá điểm xuyết cho những homestay nhỏ xinh bây giờ. Đó như một sự tiếp biến đầy hy vọng, cộng đồng cư dân bản địa nơi đây tiếp tục giữ vững linh hồn của ngôi làng cổ và khoác lên nó tấm áo mới mang tên Di tích quốc gia đặc biệt về văn hóa.