PV: Ông có nhận xét gì về KTTN tại Việt Nam hiện nay?

PGS.TS Trần Đình Thiên: KTTN tại Việt Nam được xác định là khu vực kinh tế nằm ngoài khu vực kinh tế Nhà nước (không bao gồm khu vực có vốn đầu tư nước ngoài), bao gồm kinh tế cá thể, tiểu chủ và kinh tế tư bản tư nhân dựa trên sở hữu tư nhân về tư liệu sản xuất. Hiện nay, KTTN tồn tại dưới các hình thức như: Doanh nghiệp (DN) tư nhân, công ty trách nhiệm hữu hạn, công ty cổ phần (không có hoặc có vốn Nhà nước dưới 50%) và các hộ kinh doanh cá thể.

Sau 30 năm chuyển sang kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, khu vực KTTN mới được thừa nhận là “động lực quan trọng”, song một số vấn đề đã nhận thức được nhưng chậm thể chế hóa hoặc thể chế hóa không phù hợp với thực tiễn, chậm thi hành chính sách. Đặc biệt, việc phân bổ nguồn lực vẫn trên cơ sở duy trì cơ chế kiểm soát giá cả đầu vào quan trọng như đất đai, điện, xăng dầu; chậm nới lỏng quyền định giá của DN, hạn chế cạnh tranh tự do và bình đẳng giữa các thành phần kinh tế.

Đến nay, nhìn chung “thể trạng” kinh tế trong nước vẫn yếu. Mặc dù KTTN đã có những bước tiến, song cơ bản vẫn là nhỏ bé, manh mún và yếu kém. Một số tập đoàn tư nhân trỗi dậy như Hòa Phát, Vingroup, Trường Hải, Sun Group… song vẫn chưa đủ sức làm xoay chuyển bức chân dung tổng thể của khu vực KTTN. Đáng chú ý, sau 30 năm đổi mới, DN tư nhân trong nước chỉ đóng góp chưa đến 10% GDP, mặc dù theo nguyên tắc đây phải là lực lượng đóng góp chủ yếu vào nền kinh tế. DN tư nhân chỉ tăng thêm 0,8 điểm phần trăm trong GDP sau 6 năm, bởi DN tư nhân có 2 đặc điểm quan trọng:

Thứ nhất là số DN nhỏ và siêu nhỏ chiếm khoảng 95% tổng số DN. Số lượng DN vừa chỉ chiếm khoảng 1,7% tổng số DN (nhỏ hơn cả tỷ trọng DN lớn - khoảng 2%), tạo thành chỗ khuyết thiếu nghiêm trọng trong cơ cấu, chứng tỏ DN tư nhân rất khó lớn, chậm lớn và cũng khó có thực lực tốt để phát triển thành DN lớn.

Thứ hai là quá ít các tập đoàn tư nhân lớn, càng ít tập đoàn lớn định hướng đầu tư vào sản xuất, chủ yếu lớn nhờ kinh doanh bất động sản. Các tập đoàn lớn lên nhờ đầu cơ tài chính là chủ yếu.

PV: Cơ chế, chính sách, sự phân biệt đối xử giữa các thành phần kinh tế có phải là một trong những nguyên nhân khiến DN tư nhân chậm lớn, thưa ông?

PGS.TS Trần Đình Thiên: DN tư nhân bị phân biệt đối xử, bị trói buộc, hạn chế bởi nhiều thể chế, chính sách và hàng nghìn thủ tục, quy định khác. Các tập đoàn tư nhân lớn ít được quan tâm hỗ trợ phát triển đúng hướng, vẫn bị kỳ thị, phân biệt đối xử sau 30 năm đổi mới, vẫn chưa thể đóng vai trò là lực lượng trụ cột, dẫn dắt cộng đồng DN tư nhân cạnh tranh - phát triển và định hình “chân dung” nền kinh tế. Họ có nhiều cơ hội để lớn lên nhưng lại đối mặt với môi trường kinh doanh nhiều rủi ro. Một ví dụ để so sánh, các DN FDI tận dụng những lợi tế và ưu đãi mà Việt Nam dành cho họ rất tốt, từ lao động dồi dào, tiền lương thấp, tài nguyên, quy mô và sức tăng trưởng thị trường đến chính sách trong tiếp cận đất đai, miễn giảm thuế… Chính vì vậy, họ “ăn nên làm ra”, đóng góp 20% GDP, tốc độ tăng trưởng mang tính áp đảo các DN trong nước. Song những ưu đãi đó rất đáng tiếc lại không được dành cho các DN tư nhân Việt Nam. Chính từ sự phân biệt đối xử đó mà nguyên tắc kinh tế thị trường chưa được tôn trọng, các lực lượng kinh tế được xác định vai trò, chức năng một cách sai lệch, làm méo mó môi trường kinh doanh thông qua các chính sách thiên lệch.

Một doanh nghiệp dệt may tư nhân

PV: Cụ thể các chính sách thiên lệch đó là gì, thưa ông?

PGS.TS Trần Đình Thiên: Sự thiên lệch bắt đầu xuất phát từ tư duy về phát triển DN trong nền kinh tế thị trường: Không hiểu đúng và chưa tôn trọng các nguyên lý nền tảng, cốt lõi của kinh tế thị trường. Điển hình như chủ trương phát triển kinh tế thị trường nhưng không chú trọng phát triển các thị trường, đặc biệt là thị trường các nguồn lực, không coi trọng phát triển khu vực DN tư nhân đúng kiểu thị trường…

Tất cả những điều đó bắt đầu từ nhận thức về kinh tế thị trường chậm thay đổi, nặng tính thiên kiến, chủ quan, không định hướng phát triển các thị trường và các lực lượng thị trường đúng nghĩa làm nhiệm vụ chiến lược trung tâm, không có tiêu chuẩn và tiêu chí đánh giá cụ thể; định hướng chiến lược phát triển các lực lượng thị trường sai lệch, phân biệt đối xử với các lực lượng thị trường quan trọng nhất, kéo dài áp dụng cơ chế phân bổ nguồn lực do Nhà nước quyết định, phủ nhận nguyên lý cạnh tranh thông qua việc áp dụng các chính sách phi thị trường: xin - cho, bình quân. Chúng ta phân bổ nguồn lực theo nguyên tắc “chọn người thắng” chứ không “khuyến khích người thắng”. Các chủ thể kinh tế yếu thế, đặc biệt là KTTN, các DN nhỏ và vừa, bị loại ra khỏi cuộc chơi bởi nguyên tắc “xin - cho”…

Một doanh nghiệp dệt may tư nhân

PV: Với thực tế đó, theo ông, vai trò của KTTN trong nền kinh tế như thế nào?

PGS.TS Trần Đình Thiên: Dẫu vậy vẫn phải nhìn nhận vai trò của KTTN đang góp phần khơi dậy một bộ phận quan trọng tiềm năng của đất nước, tăng nguồn nội lực tham gia phát triển nền kinh tế quốc dân, đồng thời góp phần xây dựng quan hệ sản xuất phù hợp thúc đẩy lực lượng sản xuất phát triển, làm cho các quan hệ sở hữu của nền kinh tế trở nên đa dạng hơn.

Cũng không thể không kể đến khu vực KTTN đã góp phần quan trọng trong việc huy động nguồn vốn nhàn rỗi của xã hội và sử dụng tối ưu các nguồn lực; đóng góp đáng kể vào nguồn thu ngân sách Nhà nước. So với đóng góp vào ngân sách Trung ương thì đóng góp của khu vực KTTN vào nguồn thu ngân sách địa phương lớn hơn nhiều. Thiết thực hơn, KTTN đang góp phần thu hút số lượng lớn lao động cũng như góp phần đào tạo nguồn nhân lực mới cho thị trường lao động. Khu vực KTTN mỗi năm tạo thêm 500.000 việc làm mới...

PV: Vậy theo ông, để cởi trói cho KTTN, đưa KTTN thực sự trở thành động lực phát triển kinh tế, chúng ta cần phải làm gì?

PGS.TS Trần Đình Thiên: Chúng ta phải tập trung giải tỏa các vấn đề căn bản, dài hạn về cơ cấu và cơ chế. Tập trung tối đa cho tái cơ cấu và đổi mới mô hình tăng trưởng. Thời đại biến đổi nhanh, điều kiện, xu hướng, tình thế, công cụ phát triển mới đòi hỏi những động lực mới như kết nối số, tự động hóa, kinh tế chia sẻ… Chúng ta phải chấp nhận chi phí chuyển đổi những động lực mới đó, gọi là “chuyển đổi thời đại”. Đặc biệt, cần chú trọng xây dựng hệ thống thể chế và phát triển công nghệ phòng ngừa rủi ro và bảo đảm an toàn hệ thống trong điều kiện chuyển nhanh sang thời đại kinh tế số.

Bên cạnh đó, điều không kém phần quan trọng là phải căn cứ vào các cam kết hội nhập cao nhất, chẳng hạn như Hiệp định Đối tác toàn diện và tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP), Hiệp định Thương mại tự do Việt Nam - EU (VEFTA)... để thay đổi cấu trúc thể chế, phát triển năng lực cho Nhà nước và DN. Cần xác lập vai trò của DN trong sự phát triển nông nghiệp hiện đại. Phải định hình du lịch là ngành mũi nhọn và đề cao vai trò của các “đầu tàu”, trung tâm tăng trưởng - đô thị hiện đại…

Về tư duy, chúng ta phải chuyển từ tư duy phân biệt đối xử các thành phần kinh tế sang tư duy bình đẳng trên cơ sở định vị đúng chức năng của mỗi khu vực kinh tế. Cần thúc đẩy phát triển nhanh, đồng bộ các thị trường, đặc biệt là các thị trường đầu vào (đất đai, năng lượng, vốn, lao động, công nghệ), coi đây là điều kiện tiên quyết để có nền kinh tế thị trường lành mạnh và hiệu quả.

PV: Cảm ơn ông về cuộc trao đổi này!