Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên trải dài suốt 5 tỉnh Kon Tum, Gia Lai, Đắk Lắk, Đắk Nông, Lâm Đồng

Cái hồn của Tây Nguyên

Tháng 3 mùa con ong đi lấy mật, cũng là mùa lễ hội của đồng bào các dân tộc ở Tây Nguyên. Theo tiếng gọi của đại ngàn Tây Nguyên, chúng tôi trở lại TP Buôn Ma Thuột. Trong bầu không khí lễ hội đậm đặc chất Tây Nguyên, những câu chuyện về cồng chiêng trở thành đề tài được bàn luận sôi nổi.

18 năm kể từ ngày Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên được công nhận là di sản văn hóa thế giới, những câu chuyện kỳ thú về loại hình văn hóa - nghệ thuật độc đáo này vẫn không thôi trở thành đề tài hấp dẫn đối với giới nghiên cứu và cả những ai yêu thích khám phá về nền văn hóa Tây Nguyên.

Đối với đồng bào các dân tộc ở Tây Nguyên, âm hưởng cồng chiêng gắn bó với họ suốt cả cuộc đời. Tiếng cồng chiêng theo con người từ lúc mới sinh ra cho đến lúc trút hơi thở cuối cùng. Vì thế, cồng chiêng hiện hữu ở lễ đặt tên, lễ mừng lúa mới, lễ đâm trâu, lễ cầu mưa, lễ cưới, lễ mừng nhà mới, lễ bỏ mả... Cồng chiêng cũng là sợi dây thanh âm huyền bí kết nối giữa thế giới trần tục với thế giới thần linh.

Nghệ nhân Y Thim, một cây đại thụ trong làng văn hóa cồng chiêng của người Ê Đê ở Tây Nguyên, đã từng nói: “Cồng chiêng là cái hồn của Tây Nguyên. Con người từ khi sinh ra làm lễ đặt tên, lớn lên có lễ cúng sức khỏe, rồi đến khi trút hơi thở cuối cùng... tiếng cồng chiêng luôn theo sát”.

Cũng theo lời Y Thim, đối với người Ê Đê, cồng chiêng không chỉ là nhạc cụ mà còn là tài sản vô giá. “Anh có nhà lầu, xe hơi mà không có cồng chiêng thì anh chưa phải là nhà giàu. Người Tây Nguyên là vậy, không có cồng chiêng thì nhà đó chưa giàu, có cồng chiêng mới được gọi là giàu có”, nghệ nhân Y Thim nói.

Một buổi học đánh chiêng của trẻ em người Mơ Nông ở buôn Jun, huyện Lắk, tỉnh Đắk Lắk

Có lẽ vì thế mà ở Buôn Ma Thuột, Y Thim được xem là người giàu có, bởi ông đang sở hữu tới 20 bộ chiêng quý. Y Thim cho hay: “Nhà mình không phải là bảo tàng, chỉ là nơi lưu giữ cái tài sản quý của người Ê Đê để sau này cho con cháu và cái đám sinh viên nó đến nghiên cứu tìm hiểu và cũng để cho du khách đến xem rồi biết thêm về văn hóa tổ tiên mình”.

Cũng trong hành trình khám phá Tây Nguyên, chúng tôi may mắn được gặp già làng Y Tông Drăng ở buôn Jun, huyện Lắk, tỉnh Đắk Lắk. Tiếp chúng tôi trong ngà ngà men say của rượu cần ngày hội, già làng Y Tông Drăng nói: “Ngày xưa, một bộ cồng chiêng của người Mơ Nông có giá tương đương với 7-8 con trâu. Nó quý lắm nên người Mơ Nông chẳng cho ai và cũng không cho ai mượn bao giờ”.

Đối với đồng bào các dân tộc ở Tây Nguyên, cồng chiêng là tài sản quý giá, biểu tượng cho quyền lực và sự giàu có

Những ngày ở buôn Jun, chúng tôi còn được già làng Y Tông Drăng đưa đi xem lễ cúng sức khỏe cho voi ở nhà ông Đàng Năng Long. Với vai trò vừa là thầy cúng, vừa là chủ đàn voi, ông Đàng Năng Long cho biết, người Tây Nguyên quan niệm vạn vật đều có linh hồn, chỉ có thanh âm của cồng chiêng mới có thể gọi, kết nối các linh hồn vạn vật với nhau, nên trong lễ cúng sức khỏe cho voi, không có tiếng chiêng, tiếng cồng thì hồn voi không biết đâu mà về.

Như để chứng minh cho lời nói của mình, ông Đàng Năng Long ra hiệu lễ tế bắt đầu. Khi tiếng cồng chiêng vang lên, những con voi to lớn trông hung dữ bỗng trở nên hiền lành, ngoan ngoãn như đứa trẻ, tuân theo sự điều khiển của nài voi nghiêm chỉnh tham gia lễ cúng mà không có bất cứ hành động quấy phá, cản trở nào...

Tây Nguyên cất tiếng lòng gọi bạn

Cồng chiêng giờ đây đã trở thành sản phẩm văn hóa - du lịch độc đáo của người Tây Nguyên. Nó là tiếng lòng của người Tây Nguyên dùng để gọi mời bè bạn bốn phương về khám phá mảnh đất giàu tiềm năng kinh tế và văn hóa của mình.

Từ năm 2017, Chính phủ đã đề nghị Tây Nguyên cần có chiến lược phát triển du lịch đa dạng, lưu ý gìn giữ văn hóa bản địa, tiêu biểu là văn hóa cồng chiêng. Ý thức được vai trò của cồng chiêng trong việc phát triển văn hóa - du lịch, những năm qua, các tỉnh Lâm Đồng, Đắk Lắk, Gia Lai, Kon Tum, Đắk Nông đã có những quyết sách đúng đắn, phù hợp để bảo tồn, duy trì và phát triển văn hóa cồng chiêng.

Ở “kinh đô” du lịch Tây Nguyên là TP Đà Lạt, ngoài việc được chiêm ngưỡng những thắng cảnh tuyệt đẹp với bầu không khí trong lành mang hơi hướng của miền ôn đới, du khách còn được thưởng thức nghệ thuật cồng chiêng độc đáo của tộc người Mạ ở núi Langbiang.

Già làng Y Tông Drăng ở buôn Jun (huyện Lắk, tỉnh Đắk Lắk) thử âm thanh của chiêng

Hay như đến với Lễ hội cà phê và Liên hoan văn hóa cồng chiêng được tổ chức thường niên, du khách có dịp được thưởng thức những sản phẩm du lịch văn hóa cồng chiêng mới lạ ở 4 buôn cổ của người Ê Đê quanh TP Buôn Mê Thuột là: Kram, Alê, Păn Lăn, Kô Sia.

Theo chân một đoàn du khách Nhật Bản, chúng tôi đã đến buôn Kô Sia để thưởng thức màn diễn tấu cồng chiêng đặc sắc của người Ê Đê. Được biết, cách đây 3 năm, được sự giúp đỡ của Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Đắk Lắk, già làng Ma Len và đội cồng chiêng buôn Kô Sia đã tổ chức thành công một chương trình văn hóa nghệ thuật để phục vụ du khách đến tham quan, khám phá văn hóa của người Ê Đê. Từ đó đến nay, các công ty du lịch, lữ hành đã xây dựng thành tour đưa du khách đến buôn Kô Sia, làm đa dạng thêm các loại hình du lịch ở Tây Nguyên.

Từ khi buôn Kô Sia phát triển du lịch cồng chiêng, đời sống đồng bào Ê Đê ở đây cũng thay đổi rõ rệt. Ông Aê Yon ở Kô Sia cho biết: “Buôn Kô Sia giờ phát triển du lịch mạnh lắm. Đàn bà con gái làm các món ẩm thực truyền thống, đám thanh niên lập đội hát dân ca, sử thi, còn lớp người già chúng tôi thì đánh cồng, chiêng trong nhà dài. Du khách đến xem ai cũng thích”.

Màn trình tấu cồng chiêng tại lễ hội đường phố Buôn Mê Thuột 2023 - Ảnh Trịnh Bộ

Hiện nay, mỗi tuần buôn Kô Sia đón hàng chục đoàn khách đến thưởng thức văn hóa cồng chiêng và khám phá những nét văn hóa đặc sắc của người Ê Đê. Đêm đêm, trong ngôi nhà dài của buôn Kô Sia, bên bếp lửa bập bùng, bên ché rượu cần tỏa hương thơm ngát, đặc biệt là trong tiếng cồng chiêng ngân lên, vang vọng giữa núi rừng, du khách được nghe các nghệ nhân cất giọng trầm bổng kể khan (hát sử thi) với những bài sử thi huyền thoại như Dam San, Xing Nhã, Dăm Ji, Khing Jú, M’Drông Dăm...

Trong chuyến đi lần này, chúng tôi còn có cơ duyên được cùng đoàn du khách Pháp về huyện Lắk, cách thành phố Buôn Ma Thuột chừng 60 cây số, thưởng thức một đêm trình diễn cồng chiêng vô cùng đặc sắc của người Mơ Nông tại nhà dài ở buôn Jun. Những thanh âm, giai điệu cồng chiêng đầy mê hoặc của người Mơ Nông đã khiến cho những vị khách đến từ châu Âu đi từ ngạc nhiên này đến thú vị khác.

Màn song tấu cồng chiêng của người Xê Đăng trong Lễ bắc máng nước

Tiếng cồng chiêng huyền thoại của đồng bào Tây Nguyên giờ đây đã vượt đại ngàn Trường Sơn đi khắp năm châu, đến với bạn bè quốc tế để giới thiệu về một Kiệt tác văn hóa phi vật thể và truyền khẩu của nhân loại, từ đó góp phần đưa những nét văn hóa đặc sắc của đồng bào các dân tộc ở Tây Nguyên đến với bạn bè trên thế giới và mời gọi bàn bè thế giới đến với mảnh đất Tây Nguyên giàu truyền thống văn hóa.

Trịnh Thông Thiện - Ảnh: Công Đạt