Chiếc máy bay B52 đầu tiên bị Tiểu đoàn 59, Trung đoàn Tên lửa 261 băn rơi trên cánh đồng Chuôm, xã Phù Lỗ, huyện Đông Anh (Hà Nội) vào 20h13 đêm 18/12/1972. (Ảnh chụp lại tại Bảo tàng Phòng không - Không quân).Ảnh Báo Lai Châu

Suốt đêm 18 đến rạng sáng ngày 19 tháng 12, Mỹ huy động 90 lần chiếc B52 ném 3 đợt bom xuống Thủ đô Hà Nội, xen kẽ các đợt đánh phá của B52 có 8 lần chiếc F-111 và 127 lần chiếc máy bay cường kích bắn phá các khu vực nội ngoại thành.

Trong đêm đầu tiên, Mỹ đã ném khoảng 6.600 qủa bom xuống 135 địa điểm thuộc Thủ đô Hà Nội, 85 khu vực dân cư bị trúng bom làm chết 300 người. Chỉ thị của Bộ Tư lệnh quân chủng Phòng không - Không quân nêu rõ tình hình rất khẩn trương, các đơn vị cần thực sự chuẩn bị cho bộ đội sẵn sàng chiến đấu có kế hoạch tiếp tế đạn cho tên lửa, bảo đảm vũ khí trang bị sẵn sàng chiến đấu với hệ số kỹ thuật cao nhất, thông tin liên lạc phải thường xuyên thông suốt, tổ chức báo động kiểm tra các đơn vị, quân và dân toàn miễn Bắc đã vào trạng thái sẵn sàng chiến đấu, quyết tâm đánh bại các cuộc tập kích đường không chiến lược của đế quốc Mỹ.

Vào đêm ngày 19 tháng 12 năm 1972, các lực lượng phòng không Hà Nội đã bắn rơi hai máy bay B-52 thế nhưng lại không có chiếc nào rơi tại chỗ, đây là điều đã khiến các cấp chỉ đạo chỉ huy nói chung và chỉ huy Quân chủng Phòng không - Không quân phải suy nghĩ. Ngay sáng ngày hôm sau nhận được chỉ thị của Tổng Tham mưu trưởng, Bộ Tự lệnh Quân chủng Phòng không - Không quân đã nghiêm túc rút kinh nghiệm, tìm ra nguyên nhân và đêm chiến đấu ngày hôm sau đã khiến cho cả thế giới phải kinh ngạc.

Rút kinh nghiệm trên cơ sở phân tích nguyên nhân dẫn đến hiệu quả chiến đấu thấp trong trận đánh đêm ngày 19 tháng 12, Đảng Ủy và Bộ Tự lệnh Quân chủng Phòng không - Không quân, tập trung chỉ đạo các đơn vị chuẩn bị tốt mọi mặt để thực hiện trận đánh, tập trung tiêu diệt lớn trong những đêm tiếp theo, Thường vụ Đảng ủy và Bộ Tư lệnh quân chủng ra chỉ thị yêu cầu cho Sư đoàn Phòng không Hà Nội rút kinh nghiệm khắc phục những yếu kém trong đêm ngày 19; chỉ thị cho Bộ Tư lệnh binh chủng Không quân quyết tâm tìm cho kỳ được cách đánh sáng tạo, đảm bảo cho không quân đánh được B-52, thực hiện được cách đánh hiệp đồng chiến dịch. Đồng thời đề nghị Bộ Tổng Tham mưu điều 2 Tiểu đoàn 71, 72 của Trung đoàn tên lửa 285 ở Hải Phòng lên Hà Nội, bố trí đánh địch trên hướng Đông ,Đông Bắc là hướng mỏng, để bảo vệ tên lửa Bộ Tư lệnh Quân chủng quyết định điều Trung đoàn pháo cao xạ 262 đang ở Thanh Hóa, Trung đoàn pháo cao xạ 232 đang ở Nam Định về Hà Nội làm nhiệm vụ bảo vệ tên lửa, cùng lúc đó chỉ thị cho cục Kỹ thuật tìm mọi cách bảo đảm khí tài cho các Tiểu đoàn 87, 89, Trung đoàn 274 nhanh chóng bước vào chiến đấu nghiêm túc chấp hành chỉ thị của Bộ Tư lệnh, Cục Kỹ thuật đã lập ra bộ phận chuyên thực hiện nhiệm vụ bảo đảm đạn.

Nhận thức rõ trách nhiệm của mình trong những trận đánh sắp diễn ra, cho nên các lực lượng phòng không ba thứ quân, tập trung nỗ lực giải quyết tốt mọi vấn đề còn tồn đọng, chuẩn bị sẵn sàng và quyết tâm sẽ giành thắng lợi trong trận chiến đấu mới.

Giải tỏa tâm lý

Đêm ngày 20 tháng 12 từ 19h20 đến 6h ngày 21 tháng 12, địch tập trung huy động 93 lần trước B-52, cùng 151 lần trước không quân chiến thuật, đánh ba đợt vào Hà Nội, Hải Phòng và Thái Nguyên, chúng đánh vào các đầu mối giao thông ở Hà Nội, chặn hàng ở bắc Ngoại Thành nhà máy xe lửa Gia Lâm, sân bay Nội Bài, khu tập thể An Dương, địch không chỉ đánh bằng B-52 mà còn xen kẽ giữa các trận đánh B-52 là 25 chiếc F-111 hoạt động. Tuy nhiên, điều đó không làm cản trở được bộ đội radar, họ vẫn đĩnh đạc phát hiện và thông báo các tốp B-52 cho các lực lượng chiến đâu của ta, do các sân bay bị địch phá và khống chế liên tục, sửa chữa không kịp nên không kịp cất cánh từ đường lăn lên đánh B-52. Nên không quân của ta tìm cách khắc phục khó khăn bằng cách, để hai top MIG cất cánh lên hướng Việt Trì - Phú Thọ và Mộc Châu, Suối Rút vào lúc 19h27 phút, tuy chưa đánh rơi được B52 ngay nhưng hai top MIG của ta đã phát hiện ra B-52 và tiến hành cản phá địch từ vòng ngoài, làm thuận lợi hơn trong việc cho tên lửa và pháo cao xạ đánh.

Từ 19h41 phút đến 19h55 phút, địch cho nhiều tốp B-52 giả vào khu vực hỏa lực nhưng chúng không đánh lừa được quân ta, bộ đội ta nhanh chóng nhận dạng tín hiệu B-52 giả, nên không một tiểu đoàn tên lửa nào đánh nhầm, đây được coi là một thành công lớn của ta khi đấu trí với địch. Từ 20h5 phút, địch tiếp tục cho hai tốp B-52 vào đánh khu vực Gia Lâm và đã bị Tiểu đoàn 93, Trung đoàn tên lửa 261 xử trí nhanh sau khi phóng 2 quả tên lửa.

Sau khi phóng hai quả tên lửa nhận thấy có tín hiệu của mục tiêu ở trong nhiễu nên tiếp tục phóng bồi quả thứ ba diệt một B-52 rơi tại Yên Thượng, Yên Viên cách trung tâm Hà Nội 10km. Trận đánh thắng đầu tiên trong đêm ngày 20 tháng 12 của Tiểu đoàn 93, đã giải tỏa được những căng thẳng sau đêm 19 không bắn rơi tại chỗ được B-52. Các tiểu đoàn khác tiếp tục đánh các tốp B-52 đi sau đội hình. Tuy nhiên, trong quá trình đánh địch quân ta cũng gặp phải một trở ngại lớn, khi B-52 bay vào tên lửa đang cần tập trung đánh mãnh liệt thì cũng là lúc máy bay ta đang bay về hạ cánh xuống căn cứ, nhiều tiểu đoàn vì để đảm bảo an toàn cho máy bay mà phải ngừng bắn để mở loa, đây là một khó khăn khi các sân bay nằm trong vòng hỏa lực của tên lửa.

Bừng khí thế chiến đấu

20h34 phút, Tiểu đoàn 77 trung đoàn tên lửa 257 dựa vào địa thế trận địa chốt thuận lợi, phát sóng bắn trúng 1 máy bay B-52 rơi xuống xã Vạn Thắng, huyện Ba Vì, tỉnh Hà Tây. Ngay từ ngày đầu, đã có thắng lợi giòn giã, khí thế chiến đấu của bộ đội trở nên cao hơn, quyết liệt hơn nữa. Kinh nghiệm của các Tiểu đoàn 93, 77 được nhanh chóng phổ biến đến các đơn vị, tiếp sau đó hồi 20h36 phút, tiểu đoàn 94 Trung đoàn tên lửa 261 nỗ lực đánh tập trung và thành công bắn trúng một máy bay B-52 rơi tại biên giới Thái Lan, Lào. Vận dụng phương pháp phát sóng gần Tiểu đoàn 76, Trung đoàn tên lửa 257 thực hiện bắt mục tiêu, nhưng do thao tác còn thiếu hợp lý chưa đúng thời cơ nên tốp hộ tống B-52 đã phóng tên lửa tự dẫn vào trận địa, làm đơn vị tạm thời mất sức chiến đấu. Phối hợp cùng chiến đầu với các lực lượng hỏa lực pháo, súng phòng không tầng thấp của ta đánh rất mãnh liệt, bừng lên khí thế và chặn đánh F-111.

Lúc 21h, phòng không dân quân tự vệ ở trận địa Vân Đồn lập thành tích bắn rơi một chiếc F-111, đồng thời tại một số tỉnh khác cũng đang diễn ra những cuộc đánh và đạt được một số thành tích đáng kể tại Hải Phòng, lúc 22h22 phút, Tiểu đoàn 72 Trung đoàn tên lửa 285 bắn rơi một máy bay F-4 lúc 0h10 phút ngày 21 tháng 12, Tiểu đoàn 83 Trung đoàn tên lửa 238 cùng pháo phòng không khu vực bắn rơi một F4 nữa, tại Thái Nguyên từ 23h30 phút đến 0h45 phút nhà máy điện Cao Ngạn và nhà máy giấy Hoàng Văn Thụ bị B-52 đánh, tại Hà Nội máy bay F-111 vào đánh xen kẽ.

Các tốp máy bay cường kích chiến thuật săn tìm trận địa tên lửa, bay lởn vởn vòng ngoài hỏa lực làm mồi nhử cho tên lửa đánh, với mục đích là để khi B-52 vào thì tên lửa không còn đạn để đánh lại. Đồng thời, nhử cho ta phát sóng tự bộc lộ đội hình để đánh trả bằng tên lửa tự dẫn. Thế nhưng, các tiểu đoàn tên lửa của ta cũng đã dày dạn kinh nghiệm với các thủ đoạn nghi binh của địch nên không dễ để địch lừa. Đây cũng là một nghệ thuật vô cùng nhạy bén, muốn đánh được địch trước hết phải tỉnh táo phân tích kĩ để không bị địch lừa.

4h10 phút ngày 21 tháng 12, địch tổ chức thêm một trận tập kích thứ ba vào Hà Nội với 45 lần chiếc B-52, chúng thực hiện đánh theo hướng từ Tây Bắc xuống tập trung vào khu vực Yên Viên, Đông Anh, Gia Lâm. Đã có một tình huống hết sức khó khăn xảy ra với quân ta là lúc này đạn ở một số tiểu đoàn tên lửa chưa được bổ sung, để làm giảm bớt phần nào khó khăn khắc phục tốt hơn, Bộ Tư lệnh Quân chủng Phòng không - Không quân và Sư đoàn Phòng không Hà Nội đã chỉ thị các đơn vị tích cực đánh bằng phương pháp hiệu quả nhất, đánh tiết kiệm đạn đánh chắc thắng, tiếp tục bắn rơi tại chỗ B-52. Đồng thời, cùng với đó chỉ thị cho cục kỹ thuật tìm mọi cách tăng nhanh hơn số lượng đạn cho các tiểu đoàn, các lực lượng pháo cao xạ tích cực đánh địch bảo vệ trận địa tên lửa… Các cán bộ, chiến sĩ đã làm việc với tinh thần tập trung cao độ, liên tục để đảm bảo kỹ thuật làm việc, lắp ráp và vận chuyển tiếp đạn kịp thời, tất cả hướng đến mục tiêu toàn thắng.

Dưới tinh thần hỗ trợ ấy của các chiến sĩ, cho đến gần sáng ngày 21 đạn đã được bổ sung tương đối đầy đủ cho các trận địa hỏa lực, sau những trận đánh tập trung trong khi chưa đảm bảo đủ đạn các đơn vị phải tiếp tục cân nhắc, sử dụng đạn phải tính toán sao cho phù hợp trong từng trận và chọn phương pháp điều khiển tích hợp.

Lúc 5h9 phút, Tiểu đoàn 77 bắn trúng một B-52 rơi xuống Phúc Yên, Tiểu đoàn 57 Trung đoàn tên lửa 261 bắn rơi một B-52 khác, 5 phút sau Tiểu đoàn 79 Trung đoàn tên lửa 257 lại bắn rơi một B-52 tại khu vực Phả Lại.

Với cự ly đánh và chiến thuật điều khiển phù hợp, trình độ bám sát đã đến độ điêu luyện của kíp chiến đấu, chỉ trong 13 phút sau đó bằng một quả đạn, Tiểu đoàn 57 Trung đoàn tên lửa 261 bắn một B-52 rơi xuống khu vực chợ Thá - Núi Đôi. Đó cũng là trận đánh ghi lại dấu mốc cuối cùng kết thúc chiến đấu đêm 20 rạng sáng ngày 21 tháng 12 và đây cũng được xem là một trận đánh hết sức điển hình cho thấy được khả năng chiến đấu của bộ đội tên lửa ta.

Thắng lớn

Trong trận đêm 20 rạng sáng ngày 21 ta đã thắng lớn, kết quả mang lại là ta đã bắn rơi 19 máy bay địch, trong đó có 7 chiếc B-52. Hiệu suất chiến đấu trong các đợt trong trận này đều đạt rất cao, đạt được thành tích lớn. Chỉ trong 9 phút của đợt đầu đã bắn rơi 3 máy bay B-52 trong đó có 2 chiếc rơi tại chỗ. Trong 20 phút của đợt 3, ta đã bắn rơi 4 máy bay B-52, trong đó có 3 chiếc rơi tại chỗ. Trận đánh đêm 20 rạng ngày 21, thực sự là một trận đánh then chốt, tiêu diệt lớn B-52 của địch, góp phần làm thay đổi về kế hoạch sử dụng lực lượng và cách đánh của cả địch và ta.

Về phía địch, sau trận đánh này đã gánh chịu nhiều thiệt hại, cụ thể là trong một đêm bị tiêu diệt 7 máy bay B-52 trong đó có 5 chiếc rơi tại chỗ, nhiều giặc lái bị chết và bị bắt sống, đã gây nên nỗi kinh hoàng cho Nixon và các tướng lĩnh điều hành trận đánh, gây hoang mang trong hàng ngũ giặc lái B-52.

Trận này, cũng được các nhà quân sự Mỹ và chính Bộ Tư lệnh không quân chiến lược Mỹ cũng đánh giá: “SAC không thể tiếp tục làm nhiệm vụ nếu để mất mỗi đêm 6 máy bay B-52 hoặc thậm chí chỉ 3 chiếc thôi”.

Thắng lợi của 3 trận đánh này đã đập tan kế hoạch ban đầu của tập kích chiến lược Nixon tự tin cho rằng chỉ cần 3 ngày cũng đủ làm cho ta phải khuất phục, thế nhưng kết quả là quân của ông ta đã thua. Chỉ trong 3 ngày đã có 30 máy bay bị bắn rơi, trong đó 11 chiếc B-52, kể cả 1 chiếc do tên lửa của ta ở Nghệ An bắn rơi, tỉ lệ máy bay B-52 của Mỹ bị bắn rơi ngày càng tăng.

Trận then chốt tiêu diệt được số lượng lớn B-52, đêm 20 đã có ý nghĩa lớn đối với quân ta. Nó góp phần phát triển mạnh mẽ hơn nữa quyết tâm và cách đánh chiến dịch càng khẳng định vài trò của từng lực lượng trong tác chiến chiến dịch. Cùng với đó, còn tạo điều kiện thuận lợi hơn cho cách đánh tập trung của tên lửa có hiệu quả, phát huy được mọi cách đánh của tiểu đoàn hỏa lực tên lửa.

Cho đến nay, Việt Nam vẫn luôn là quốc gia đầu tiên và duy nhất bắn hạ được máy bay B-52 của Mỹ, không chỉ vậy hệ thống phòng không nhân dân của ta đã khiến phi công Mỹ phải sợ hãi mỗi khi làm nhiệm vụ.