Học giả An Chi: Oligarch quả là một từ khó dịch nên có tác giả để nguyên, có tác giả để nguyên mà có chú nghĩa trong ngoặc đơn nhưng rất tiếc rằng nghĩa được chú có khi lại không sát với nguyên nghĩa. Sau đây là một số dẫn chứng (DC) nêu ra để phân tích:

1.- “Bàn tay của một võ sĩ Judo (chỉ ông Putin – AC) lần này được lồng trong đôi găng tay nhung, giao đấu với những người giàu có nhất nước Nga, những người mà người Nga sau hơn 10 năm đi theo nền kinh tế thị trường gọi họ là những ông trùm hoặc những nhà tài phiệt (Oligarchs)”. (Minh Hạnh, “Tổng thống Nga sờ gáy những tài phiệt Nga như thế nào?”, Hà Nội mới, 20/7/2003).

2.- “Báo chí Nga và Anh đã gọi đây là cuộc chiến giữa những người khổng lồ, hoặc cuộc chiến giữa các oligarch (tỉ phú dầu mỏ)”. (“Hai tỉ phú người Nga đưa nhau ra tòa án ở London”, Vietnam+, ngày 4/10/2011).

3.- “Nếu như nước Nga có những oligarch (những nhà tài phiệt hùng mạnh, giàu nhanh và có phần bất minh xuất hiện sau giai đoạn Liên bang Xôviết tan rã) và bóng đá Nga gây được tiếng vang nhờ những “nhà giàu mới” như Zenit hoặc CSKA, thì CLB Shakhtar Donetsk ở Ukraine cũng đâu chịu lép vế” (Bongdaplus, 24/10/2011).

4.- “Nga có thể tiến theo hướng chủ nghĩa tư bản với số ít lãnh đạo (kiểu các đầu sỏ kinh tế oligarch thống lĩnh chính trường trước đây) hay chủ nghĩa tư bản quan liêu, nhưng cũng có thể là hướng dân chủ thực sự”. (Nguyễn Hạnh “Bầu cử tổng thống - cuộc bỏ phiếu tín nhiệm với Putin”, ViệtBáo.vn ngày 01/3/2004)

5.- “Ông có cảm thấy khó chịu khi ở khắp nơi trên thế giới người ta gọi những người Nga siêu giàu như ông một cách miệt thị là trọc phú (tạm dịch từ khái niệm Oligarch) chứ không coi các vị là các nhà đầu tư như ở phương Tây?” (Xuân Hoài – viết theo Tuần Kinh tế Đức 12/2010, Tia Sáng, 23/12/2010).

Ở DC1, oligarch được dùng để ghi chú cho khái niệm “nhà tài phiệt”, nhưng nhà tài phiệt không nhất thiết là một oligarch. Ở DC2 “oligarch” được ghi chú là “tỉ phú dầu mỏ”, một khái niệm rất xa vời vì oligarch về nguyên tắc chẳng có dính dáng gì đến dầu mỏ đồng thời tỉ phú cũng không nhất thiết là một oligarch. Ở DC3, oligarch được giải thích là “những nhà tài phiệt hùng mạnh, giàu nhanh và có phần bất minh xuất hiện sau giai đoạn Liên bang Xôviết tan rã”. Sự chú thích này thì đúng với thực tế nhưng đây lại không phải là nghĩa của danh từ oligarch. Ở DC4, tác giả đã dùng ngữ đoạn “kiểu các đầu sỏ kinh tế oligarch thống lĩnh chính trường trước đây” trong đó oligarch làm định ngữ cho danh ngữ “đầu sỏ kinh tế” nên cũng không cho thấy được cái nghĩa đích thực của danh từ oligarch. Cách “tạm dịch” – dù chỉ là tạm dịch – ở DC5 mới là tai hại nhất vì oligarch đâu có phải chỉ là trọc phú: có những tay kiến thức đầy mình và cư xử lịch sự ra phết ấy chứ!

Vậy thì oligarch chính xác là gì? Đây là một danh từ chỉ người, cùng gốc với oligarchy, là một danh từ chỉ thể chế chính trị, bắt nguồn từ danh từ Hy Lạp oligarkhia, gồm có oligoi có nghĩa là nhỏ, ít và arkhia, có nghĩa là quyền lực, chính quyền, v.v... Vậy oligarchy là một hình thức chính quyền do một nhóm người ít ỏi điều hành; những người này có thể là quý tộc, tài phiệt, kỹ nghệ gia, v.v... Và oligarch là thành viên của kiểu chính quyền đó. Sau khi Liên Xô tan rã và nhiều tay tài phiệt Nga nhờ đục nước béo cò thì bọn này đã được phương Tây gọi là oligarch với ẩn ý rằng, đây là một thiểu số dùng tiền của của mình để lũng đoạn chính quyền, cứ làm như nói theo kiểu này thì phương Tây, đặc biệt ở Hoa Kỳ, hiện nay không có oligarchy. Chỉ cần duyệt qua một số tít chạy trên các báo thì đã có thể tự trả lời:

- The Rise of the American Oligarchy, (The New York Times, 6/1/2012).

- Oligarchy, American Style (The New York Times, 3/11/2011).

- Wealth Defense Industry: The Real Reason America’s Oligarchs Can Squeeze the Rest of Us (alternet.org, 9/4/2012).

- American oligarchy and its defenders (The American Conservative, 10/10/2011.

- OligarchyUSA.com - And You Thought You Lived In a Democracy.

Tiếng Hán hiện đại đã sao phỏng cấu tạo của danh từ oligarchy trong tiếng Anh mà dịch nó thành “quả đầu chính trị”. Chúng tôi cho rằng, đây là một cách dịch thích hợp (quả 寡 là ít, tương ứng với oligoi, còn đầu 頭 thì chỉ người) và chính vì thế nên trước đây chúng tôi đã từng dịch oligarchs là “bọn quả đầu”.

Với cách dịch này, những cái tít báo trên đây sẽ lần lượt được hiểu là:

- Sự trỗi dậy của chính trị quả đầu Hoa Kỳ.

- Chính trị quả đầu kiểu Hoa Kỳ.

- Kỹ nghệ bảo vệ sự giàu có: Lý do đích thực (khiến) bọn quả đầu Hoa Kỳ có thể vắt kiệt chúng ta, phần còn lại (của [đất nước] Hoa Kỳ).

- Chính trị quả đầu Hoa Kỳ và những kẻ bảo vệ nó.

- OligarchyUSA.com [nghĩa: ChinhtriquadauHoaKy.com] – Và bạn từng nghĩ rằng bạn đã sống trong một nền dân chủ (đây là tên một trang web và phụ đề của nó).

A.C