Tính minh bạch

Theo PCI 2016 thì đây chính là mối quan ngại lớn nhất đối với hoạt động của doanh nghiệp. Cụ thể: Trên thang đo 5 điểm với 1 là không thể tiếp cận đến 5 là tiếp cận dễ dàng thì điểm tiếp cận các loại tài liệu về kế hoạch như ngân sách, quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất đai, các chính sách ưu đãi đầu tư… được ghi nhận trong năm 2016 là 2,39 điểm. Điểm số này tuy đã được cải thiện so với năm 2014 (2,25 điểm) nhưng vẫn thấp hơn so với năm 2006. Trong khi đó, chỉ tiêu tiếp cận các văn bản quy phạm pháp luật như luật, nghị định… lại liên tục giảm trong 11 năm qua, hiện ở mức 3,1 điểm, thấp hơn năm 2006 (3,15 điểm).

Đáng quan ngại, mối quan hệ cá nhân với công chức Nhà nước vẫn tiếp tục giữ vai trò quan trọng trong khả năng tiếp cận các thông tin, tài liệu quan trọng đối với hoạt động sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp (DN). Năm 2016, 66% DN cho biết phải sử dụng đến các mối quan hệ để tiếp cận thông tin, cao hơn 16% so với mốc thấp lịch sử năm 2008. Xu hướng này cũng được ghi nhận ở tỷ lệ DN cho rằng, “thương lượng các khoản thuế phải nộp là một phần thiết yếu trong hoạt động kinh doanh”. Việc chưa minh bạch, không công khai thông tin cho DN đã dẫn tới nhiều hệ quả không mong muốn cho nền kinh tế, nhiều DN phải đầu tư nguồn lực, thời gian để phát triển các mối quan hệ cá nhân với các cơ quan chính quyền thay vì sử dụng các nguồn lực đó để phát triển sản xuất, kinh doanh một cách hiệu quả.

Toàn cảnh buổi công bố PCI 2016

Chi phí không chính thức

Một môi trường kinh doanh thiếu minh bạch sẽ tạo ra nhiều cơ hội cho việc nhũng nhiễu, tham nhũng. Kết quả điều tra PCI nhiều năm qua đã khẳng định điều này. Chi phí không chính thức giai đoạn 2014-2016 chưa có dấu hiệu cải thiện. Các chỉ tiêu đo lường ở giai đoạn này dường như diễn biến theo xu hướng tiêu cực hơn so với giai đoạn 2008-2013. Trung bình có khoảng 66% DN phải “móc hầu bao” cho các khoản không chính thức. Đáng lưu ý, 9-11% DN tham gia điều tra từ năm 2014-2016 cho biết, các khoản chi phí chính thức chiếm tới hơn 10% tổng doanh thu của họ, cao hơn hẳn mức 6-8% giai đoạn 5 năm trước đó.

Ngoài ra, số DN cho rằng, tình trạng nhũng nhiễu khi giải quyết thủ tục cho DN vẫn còn phổ biến. Chỉ tiêu này dù được cải thiện trong 2 năm qua (giảm từ 65% năm 2013 -2014 xuống còn 58% năm 2016) nhưng vẫn cao hơn hẳn kết quả điều tra trong giai đoạn 2006-2012.

Chi phí thời gian

Kết quả điều tra của PCI những năm gần đây cho thấy, cứ 3 DN thì có 1 DN phải dành trên 10% quỹ thời gian của mình để thực hiện thủ tục hành chính. Đây được xem là mức cao kỷ lục khi giai đoạn trước 2013, tỷ lệ này chỉ khoảng 1/5, thậm chí là 1/10 như năm 2010. Số lần thanh, kiểm tra hằng năm đối với DN tư nhân là 1 lần, trong khi thời gian trung bình cho mỗi cuộc thanh, kiểm tra thuế năm 2016 đã tăng trở lại mức của giai đoạn 2013-2014 và 2006-2008 là 8 giờ.

Không những vậy, các chỉ tiêu mới đưa vào đánh giá cụ thể hơn hiệu quả cải cách hành chính từ năm 2013 lại cho thấy xu hướng tiêu cực. Hiệu quả giải quyết công việc của cán bộ địa phương bị đánh giá kém hơn các năm trước, giảm từ 70% (năm 2013), 67% (năm 2015) xuống còn 58% (năm 2016). Và cho dù nhiều chương trình đơn giản hóa các thủ tục hành chính được công bố và thực hiện trong những năm qua, tỷ lệ DN đánh giá “thủ tục, giấy tờ đơn giản hơn” vẫn tiếp tục giảm, từ 62% (năm 2013) xuống còn 51% (năm 2015) và 49% (năm 2016).

“Các thủ tục hành chính trên suốt chặng đường hoạt động của DN dường như chưa bao giờ thôi là “gánh nặng” đối với họ” - PCI 2016 đưa nhận định.

Tiếp cận đất đai

Đây là chỉ tiêu được ghi nhận giảm trong suốt giai đoạn 2008-2013. Trong đó, hai tiêu chí vẫn duy trì tốc độ cải thiện trong chỉ số này liên quan tới quyền sở hữu giấy chứng nhận quyền sử dụng đất. Theo số liệu của Bộ Tài nguyên và Môi trường, tỷ lệ diện tích đất trong tỉnh có giấy chứng nhận quyền sử dụng đã tăng đều từ 69% năm 2006 lên 92% năm 2016. Còn theo PCI 2016, 62% số DN tham gia điều tra có giấy chứng nhận quyền sử dụng đất, cao hơn thời điểm điều tra năm 2014-2015. Tuy nhiên, ở các tiêu chí còn lại như rủi ro thu hồi đất, bồi thường đất lại cho thấy tín hiệu không khả quan. Năm 2016, tình hình sử dụng đất theo đánh giá của DN trở nên bấp bênh hơn. Các DN tham gia khảo sát đều cho rằng, rủi ro thu hồi đất là rất lớn. Thậm chí, trong trường hợp xấu nhất là nếu bị thu hồi, chỉ 25% DN tin tưởng sẽ được đền bù thỏa đáng, giảm mạnh so với các năm trước (20-40%).

Cạnh tranh bình đẳng

Kết quả điều tra của PCI cho thấy, vẫn đang tồn tại một “sân chơi” không bình đẳng giữa các DN, trong đó, thiệt thòi nhất là nhóm DN tư nhân quy mô nhỏ và vừa. Theo đó, có hơn 42% DN đồng ý “tỉnh ưu tiên thu hút đầu tư nước ngoài hơn là phát triển khu vực tư nhân trong nước”, tăng 14% so với năm 2013. Đáng lo ngại, kinh doanh bằng mối quan hệ của một số DN tiếp tục chèn lấn hoạt động kinh doanh của đông đảo DN khác. Điều này thể hiện ở con số 72% DN cho rằng, “hợp đồng, đất đai… và các nguồn lực khác chủ yếu rơi vào tay các DN có liên kết chặt chẽ với chính quyền tỉnh”. Con số này tuy giảm nhưng vẫn ở mức cao và theo PCI 2016, nếu tình trạng này không cải thiện mạnh mẽ, khối DN nhỏ và vừa hiện chiếm tới 97% cộng đồng DN Việt Nam sẽ khó trở thành động lực cho sự phát triển của nền kinh tế.

Thiết chế pháp lý

Đây là chỉ số phản ánh niềm tin của DN vào hệ thống tòa án, luật pháp của Việt Nam, nhưng theo PCI 2016 thì nó lại đang có dấu hiệu chững lại trong 3 năm gần đây. Đáng lưu ý, tỷ lệ DN cho rằng, “phán quyết tòa án là công bằng” đã giảm từ 86% (2013) xuống còn 78% (2016). Mức độ DN sẵn sàng sử dụng tòa án để giải quyết khi có tranh chấp cũng giảm mạnh, từ gần 60% năm 2013 xuống còn 36% năm 2016. Và trong 2.300 DN không lựa chọn tòa án làm phương tiện giải quyết tranh chấp khi có tranh chấp thì có 52% đưa lý do là thời gian giải quyết quá dài; 41% e ngại tình trạng chạy án; 31% cho rằng, chi phí giải quyết tranh chấp cao… Vì những lý do này, 47% DN lựa chọn phương thức giải quyết thông qua trọng tài thương mại; 32% giải quyết thông qua việc nhờ cậy quan hệ…