Giá điện đang “gánh vác” quá nhiều mục tiêu

Tọa đàm "Đột phá nào để thu hút đầu tư vào ngành điện" do Cổng Thông tin điện tử Chính phủ vừa tổ chức, chuyên gia Nguyễn Tiến Thỏa, nguyên Cục trưởng Cục Quản lý giá (Bộ Tài chính) cho rằng, giá điện hiện nay đang có 4 bất cập rất lớn.

Bất cập thứ nhất có tính chất bao trùm là giá điện chưa thực hiện theo cơ chế thị trường. Như Nghị quyết số 55 của Bộ Chính trị đã đánh giá chính sách năng lượng của chúng ta còn bất cập và chưa hoàn toàn phù hợp với cơ chế thị trường.

Các đại biểu tham dự tọa đàm

Theo ông Thỏa, toàn bộ chi phí đầu vào để sản xuất điện như than, khí, dầu, tỷ giá… đã theo thị trường, nhưng giá đầu ra lại không phản ánh được những biến động của các chi phí đó; có lúc điều chỉnh quá lâu, có lúc điều chỉnh lại không tính đúng, tính đủ, không bảo đảm bù đắp toàn bộ chi phí đã bỏ ra để sản xuất kinh doanh điện, nên sản xuất kinh doanh điện gặp rất nhiều khó khăn.

Số liệu mới nhất 2 năm 2022-2023 gần đây thì chính cách điều hành như vậy đã gây lỗ của ngành điện khoảng 47.500 tỷ đồng. Đây là khó khăn lớn cho việc cải thiện dòng tiền của ngành điện để đầu tư, phát triển nguồn và lưới.

Thứ hai, hiện nay chúng ta kỳ vọng và giao cho giá điện "gánh vác” nhiệm vụ đa mục tiêu. Chúng ta muốn phải tính đúng, tính đủ, bảo đảm bù đắp chi phí nhưng phải khuyến khích thu hút đầu tư, phải đảm bảo an sinh xã hội, phải bảo đảm an ninh năng lượng, kiểm soát lạm phát. Rất nhiều mục tiêu. Có những mục tiêu ngược chiều nhau. Xử lý các mục tiêu đó rất khó hài hòa, không đảm bảo được mong muốn mà chúng ta đặt ra. Cho nên chúng ta phải có tính toán hợp lý vai trò của giá điện, cái nào là mũi nhọn.

Theo Nghị quyết 55, chúng ta phải dùng những biện pháp như là thuế, phí, các quỹ điều tiết các thị trường để điều tiết thị trường điện chứ không chỉ trông cậy vào việc kiềm chế giá thấp để đảm bảo được mục tiêu kiểm soát lạm phát. Phải tính toán lại chính sách phát điện từ chính sách thị trường này.

Thứ ba là bất cập trong cơ chế bù chéo giá điện hiện nay, để kéo quá dài và lộ trình xử lý không rõ ràng. Bù chéo giữa nhóm những người tiêu dùng điện sinh hoạt với nhau - bậc cao bù cho bậc thấp, bù chéo giữa giá điện sinh hoạt trong sản xuất ở mức độ nhất định. Tất nhiên là giá điện trong sản xuất phải thấp hơn bởi vì tiêu dùng điện hạ áp giá đắt hơn nhưng vẫn có bù chéo nhất định giữa điện cho sinh hoạt đối với điện sản xuất.

Và một điểm nữa là bù chéo về giá điện giữa các vùng miền với nhau. Điện ở các xã, huyện hải đảo thường 7.000 - 9.000, nhưng chúng ta vẫn bán 1.000 - 2.000, tức là lấy vùng thấp bù cho vùng cao...

Chính Nghị quyết số 55 của Bộ Chính trị cũng đã yêu cầu chúng ta phải chấm dứt bù chéo trong giá điện và việc này đang được đề nghị đưa vào Luật Điện lực mới, phải luật hóa yêu cầu này.

Bất cập thứ tư là giá điện chưa tách bạch giữa giá với chính sách an sinh xã hội. Chúng ta chưa dứt khoát trong thực hiện các chính sách xã hội. Ví dụ đối với người thu nhập thấp, người nghèo thì chúng ta hỗ trợ trực tiếp bằng tiền điện, tách ra được. Nhưng trong biểu giá điện vẫn còn thể hiện những chính sách an sinh xã hội đối với những người thu nhập thấp thì giá bán bằng 92-95% so với giá bán lẻ bình quân. Vẫn còn cách đó, hay giá bù cho các vùng miền...

Cùng quan điểm với ông Thỏa, PGS.TS. Bùi Xuân Hồi cũng cho rằng giá điện của chúng ta đa mục tiêu quá, còn ở trên thế giới tách bạch tương đối rõ, mặc dù giá điện ở nước nào cũng có sự điều tiết của Chính phủ.

Theo PGS.TS. Bùi Xuân Hồi, nhìn lại hệ thống giá của Việt Nam, hiện nay cách tính của chúng ta theo giá bán lẻ điện bình quân, có hạn chế, nhưng không phải là cốt lõi của những khó khăn của ngành điện hiện nay. Mấu chốt nhất vẫn là câu chuyện điều hành giá. Nếu chúng ta cố gắng dần dần tách bạch những hoạt động công ích và hoạt động thị trường, thì sẽ có cơ chế điều tiết giá phù hợp. Nếu không thể điều hành giá điện theo cơ chế thị trường ngay thì tất cả các khía cạnh điều tiết cũng phải dần dần hướng đến thị trường.

“Rõ ràng phải hành động để từng bước điều tiết giá điện theo cơ chế thị trường. Đây là điều rất cần thiết. Tôi cho rằng phải định vị đúng, không phải vướng mắc về cách tính giá thành, mà quan trọng nhất là công tác điều hành giá”, PGS.TS. Bùi Xuân Hồi kiến nghị.

Tháo gỡ điểm "nghẽn", tạo đột phá thu hút đầu tư vào ngành điện

Ở góc nhìn lập pháp, Ủy viên thường trực Ủy ban Kinh tế của Quốc hội Phan Đức Hiếu khẳng định, ngành điện có vai trò, vị trí rất quan trọng trong phát triển kinh tế, bảo đảm an sinh xã hội, đời sống nhân dân. Ngành này không chỉ quan trọng ở riêng Việt Nam mà quan trọng ở mọi quốc gia.

"Tuy nhiên, qua theo dõi cho thấy chính sách của chúng ta ổn định quá. Luật Điện lực có từ năm năm 2004, sửa đổi năm 2012; Quyết định số 28 về giá bán điện năm 2014… nhưng thực tế, ngành điện thay đổi rất nhanh chóng, nên sự ổn định là chậm thay đổi.

Chuyên gia khuyến nghị từng bước điều tiết giá điện theo cơ chế thị trường (Ảnh minh họa)

Chúng ta cải cách rất mạnh về thu hút đầu tư thị trường phát điện, mua điện bán buôn nhưng chậm cải cách về bán lẻ thì rõ ràng không đồng bộ. Đặc biệt là trong bối cảnh hiện nay cần phải hoàn thiện về cơ chế để có công cụ thúc đẩy bền vững", ông Phan Đức Hiếu nhấn mạnh.

Các chuyên gia cho rằng, cách tính giá điện và hoạt động đầu tư vào lĩnh vực điện năng là hai mặt của một vấn đề có quan hệ mật thiết. Giá điện chưa phù hợp một mặt khiến ngành điện khó có đủ nguồn lực để đầu tư, phát triển; không tạo sức ép để các doanh nghiệp phải đổi mới công nghệ, máy móc, trang thiết bị ít tiêu hao năng lượng, nâng cao năng lực quản trị.

Ngược lại, giá điện được tính đúng, tính đủ sẽ tạo ra nguồn lực lớn cho hoạt động tái đầu tư và mở rộng đầu tư của ngành điện cũng như thúc đẩy sử dụng năng lượng điện tiết kiệm, hiệu quả, hợp lý.

Theo đó, để giảm giá thành điện, theo ông Phan Đức Hiếu, phải nghĩ đến các thể chế, chính sách khác có giúp cho việc sản xuất điện tiết kiệm hơn không. Nếu cải cách được cả quy trình đầu tư để phát triển một dự án điện; quy trình, thủ tục về tham gia bán buôn, bán lẻ điện… giảm đi, sẽ tạo cơ hội để giảm giá.

Cho rằng rào cản hiện nay vẫn đang xuất hiện nhiều chính là các thủ tục hành chính, chuyên gia Nguyễn Tiến Thỏa chỉ ra, Luật Điện lực cũ có 17 thủ tục hành chính đối với đầu tư điện. Tất cả những rào cản hành chính như Nghị quyết 55 đã đề cập, kể cả về đầu tư, về giá... phải xóa bỏ để hướng đến tính thị trường nhiều hơn.

Đồng quan điểm, PGS.TS. Bùi Xuân Hồi nhấn mạnh: "Hãy làm Luật Điện lực một cách chất lượng, tạo ra một dự thảo tốt trình lên Quốc hội. Hãy đưa tất cả những vấn đề thật sự trọng tâm, trọng điểm của ngành vào để làm sao sau này dưới luật là những văn bản pháp quy khác làm cho ngành vận hành tốt. Thứ hai, chúng ta quyết liệt cải tiến cơ cấu biểu giá bán lẻ điện".

Cũng theo ông Hồi, cần phải nghiên cứu sớm sửa Quyết định 28/2014 quy định về cơ cấu biểu giá bán lẻ điện song song với quá trình tu chỉnh Luật Điện lực. Cơ cấu biểu giá phải phản ánh một biểu giá phù hợp, và điểm quan trọng nhất là cơ chế điều hành giá, khi có cơ cấu biểu giá phù hợp rồi thì điều hành như thế nào.

"Những vấn đề về cơ cấu biểu giá và cơ chế điều hành giá nên luật hóa ở mức độ cao hơn, ví dụ như Nghị định của Chính phủ. Xăng dầu chúng ta thậm chí một tuần điều chỉnh một lần. Chúng ta không làm được như thế với điện, thì từ quyết định của Thủ tướng trở thành nghị định của Chính phủ, để 3 tháng chúng ta điều chỉnh một lần. Như thế, tôi cho rằng ngành điện sẽ dần dần ổn định và đảm bảo được các mục tiêu mà Chính phủ đề ra một cách hợp lý nhất", vị chuyên gia này đề xuất.