Học giả An Chi: Sự thay đổi này đã diễn ra từ nhiều năm nay và bây giờ thì các phương tiện truyền thông hầu như chỉ nói hoặc viết “QUÁN Thế Âm”. Dưới đây là những dẫn chứng thuộc loại mới nhất:

-  “Lễ chính thức lễ hội Quán Thế Âm -  lễ vía Đức Phật Bà Quán Thế Âm Bồ tát sẽ diễn ra vào đúng ngày thứ Bảy (30/3)” (Giáo hội Phật giáo Việt Nam, cập nhật lúc 9:27 ngày 29/3/2013).

-  “Tối nay (28/3), khai mạc lễ hội Quán Thế Âm - Ngũ Hành Sơn 2013”. (QuảngNam, Thứ Năm, 28/3/2013).

- “Sáng 30/3 (19/2 âm lịch), Lễ hội Quán Thế Âm - Ngũ Hành Sơn năm 2013, một trong 15 lễ hội lớn nhất nước đã khai mạc tại Chùa Quán Thế Âm, phường Hòa Hải, quận Ngũ Hành Sơn (Đà Nẵng)”. ( Tuyên giáo, Thứ Bảy, 30/3/2013).

- “Lễ hội Quán Thế Âm được tổ chức thường niên vào ngày 19/2 âm lịch tại khu danh thắng Ngũ Hành Sơn, thành phố Đà Nẵng. Năm nay, lễ hội sẽ diễn ra từ ngày 28 đến 30/3 (vào ngày 17, 18 và 19/2 năm Quý Tỵ vừa qua) với nhiều hoạt động đa dạng, phong phú nhằm khơi dậy lòng từ bi, hỷ xả, hướng đến một lễ hội văn minh, mang tầm cỡ quốc gia”. (Cổng thông tin điện tử thành phố Đà Nẵng).

- “Sáng nay, 30/3/2013 (ngày 19/2-Quý Tỵ), nhân kỷ niệm ngày Vía Đức Bồ - tát Quán Thế Âm. Từ tờ mờ sáng, đông đảo Phật tử quy tụ trước Thánh tượng Đức Bồ - tát tại chùa Huê Nghiêm (quận 2, TP HCM) để tụng kinh Phổ Môn”. (Giác Ngộ Online 30/3/2013).

V.v và v.v… Năm nguồn mà chúng tôi dẫn ra trên đây đều là những tổ chức hoặc cơ quan có uy tín: Giáo Hội Phật giáo Việt Nam, Báo Quảng Nam, Tạp chí Tuyên giáo, Cổng thông tin điện tử thành phố Đà Nẵng, Báo Giác Ngộ Online. Chúng tôi không biết chủ kiến của các nguồn trên về vấn đề “Quan hay Quán” như thế nào. Cách đọc thành “Quán Thế Âm” thực ra đã có trong Phật - học từ - điển (1966-1968) của Đoàn Trung Còn, xuất bản ở Sài Gòn nhưng từ đó cho đến mãi gần đây, người ta vẫn thích nói “Phật Bà Quan Âm”. Vậy nếu hiện tượng trên đây là do ảnh hưởng của từ điển thì phải chăng đây là do quyển Từ điển Phật học Hán - Việt của Giáo hội Phật giáo Việt Nam do Kim Cương Tử chủ biên (Nxb Khoa học Xã hội, 2002). Quyển từ điển này đã nhất quán viết “Quán Thế Âm” (chữ “Quán” có dấu sắc) tại những mục liên quan đến chữ Hán [觀] ở các trang 1033-1040 (chúng tôi dùng bản tái bản có sửa chữa và bổ sung). Nhìn vào danh sách (ở tr.5) những vị có trách nhiệm liên quan đến nội dung quyển từ điển, từ chủ biên, hiệu duyệt, biên soạn, cộng tác cho đến thư ký công trình, ta có thể thấy, không còn nghi ngờ gì nữa, đây là một quyển sách công cụ đầy uy tín không những cho tăng ni Phật tử mà còn cho tất cả những ai quan tâm đến giáo lý nhà Phật, trong đó dĩ nhiên có các nhà Phật học. Nhưng riêng về cách đọc chữ [觀] thì chúng tôi thấy cần bàn thêm.

Trước nhất, xin thành thật nhận rằng cá nhân chúng tôi cũng từng dùng âm “Quán” (dấu sắc) khi nói đến Phật Bà trong bài viết của mình, chẳng hạn trên Kiến thức Ngày nay số 402 (10/10/2001) hoặc Năng lượng Mới số 103 (16/3/2012). Nhưng trong hai trường hợp trên đây, chúng tôi chỉ theo xu hướng chung chứ không đặt thành vấn đề thảo luận xem giữa âm “quan” và âm “quán” thì âm nào mới đúng. Còn lần này, vì bạn đã hỏi nên chúng tôi xin phân tích như sau.

Bất cứ ai rành chữ Hán cũng biết chữ [觀] có hai âm: “quan” (bình thanh) và “quán” (khứ thanh). Tại âm “quán”, Hán ngữ đại tự điển (Thành Đô, 1993) đã ghi cho nó 5 nghĩa mà không có nghĩa nào liên quan đến cách gọi Phật Bà trong tiếng Hán. Chỉ có nghĩa thứ 9 của âm “quan” thì mới là “Phật giáo dụng ngữ”. Vậy nếu chỉ căn cứ vào quyển này, quyển từ điển cấp quốc gia cỡ lớn mà việc biên soạn đã được Chu Ân Lai và Đặng Tiểu Bình phê chuẩn, thì ta có thể mạnh dạn khẳng định rằng phải đọc thành “Quan (Thế) Âm” (chữ “Quan” không dấu) mới đúng. Chuyện này thì đã rõ ràng nhưng sự thật lại không đơn giản như thế vì ngay với cái nghĩa liên quan đến Phật giáo thì cả Từ nguyên lẫn Từ hải đều ghi cho nó đến hai âm: “quan” và “quán” mà nghĩa thì như nhau. Từ nguyên, chẳng hạn, đã ghi rõ như sau: [姑剜切音官寒韻又去聲義同] (cô oan thiết, âm quan, hàn vận, hựu khứ thanh, nghĩa đồng). Truyền thống đọc theo hai âm này đã có từ hơn 1.000 năm nay, như có thể thấy trong Quảng vận là một quyển vận thư đã chính thức ra đời từ năm 1008.

Cứ như trên thì, về lý thuyết, những chữ như [奇觀] (kỳ quan), [景觀] (cảnh quan), [觀點] (quan điểm), [觀念] (quan niệm) và cả [觀世音] (Quan Thế Âm) đều có thể lần lượt được đọc thành “kỳ quán”, “cảnh quán”, “quán điểm”, “quán niệm”, “Quán Thế Âm”. Vậy cách đọc của Từ điển Phật học Hán Việt cũng không sai. Nhưng có cần nhiễu sự mà thay đổi cách đọc như đã thấy hay không vì từ xưa cho đến mãi gần đây dân ta vẫn quen gọi Phật Bà bằng mấy tiếng “Quan Thế Âm”, với chữ “Quan” thuộc thanh “ngang”, không dấu?

A.C