Ngày 4-3-2018, người dân Italia đi bầu quốc hội. Kết quả là không đảng nào giành chiến thắng tuyệt đối để toàn quyền đứng ra thành lập chính phủ. Phe dân túy gồm 3 đảng chống EU về nhất. Bên kia là tất cả các lực lượng trung tả, ủng hộ EU, chống lại quyết định rút ra khỏi khu vực đồng euro, đứng đầu là đảng Dân chủ về sau.

Các đảng dân túy liên kết lại lập chính phủ liên minh nhưng Tổng thống Italia không phê chuẩn việc bổ nhiệm ông Paolo Savona, người có chủ trương chống EU, làm Bộ trưởng Kinh tế. Việc thành lập chính phủ vì thế thất bại. Tân thủ tướng buộc phải từ chức. Tổng thống Italia đã phó thác cho một kinh tế gia sứ mệnh thành lập chính phủ “phi chính trị”, để điều hành đất nước trong thời gian chuẩn bị tổ chức bầu cử Quốc hội trước kỳ hạn vào mùa thu tới. Nhưng ông Carlo Cottarelli dường như không hoàn thành được sứ mệnh.

Theo AFP, sáng 30-5, ông Carlo Cottarelli đã trở lại hội kiến Tổng thống Sergio Mattarella một cách không chính thức để thông báo kết quả thăm dò ở Quốc hội và đề nghị danh sách các bộ trưởng. Nhưng sau buổi hội kiến, ông Carlo Cottarelli đã tuyên bố với báo chí rằng, còn cần có thêm thời gian để hoàn tất danh sách.

Thủ tướng được chỉ định của Italia Carlo Cottarelli

Nếu chính phủ Carlo Cottarelli hoàn toàn không có phiếu ủng hộ ở quốc hội, thì ngoài hai đảng dân túy là 5 Sao và Lega thì đa số các đảng khác cũng đang đề nghị giải tán lập tức quốc hội và sẽ bầu lại vào cuối tháng 7 tới. Có thể hình dung ra được rằng lần tranh cử quốc hội sắp tới sẽ diễn ra như một “trận thư hùng” giữa một bên là các lực lượng dân túy, hữu khuynh, chống EU và đồng euro, đứng đầu là hai đảng 5 Sao và Lega, cùng với đảng Forza Italia của Berlusconi; bên kia là tất cả các lực lượng trung tả, ủng hộ EU, chống lại quyết định rút ra khỏi khu vực đồng euro, đứng đầu là đảng Dân chủ.

Cuộc khủng hoảng chính trị tại Italia kéo dài và chưa có lối thoát đã khiến truyền thông và lãnh đạo EU phát hoảng. Báo Le Figaro của Pháp gần đây có bài viết báo động “Hai sai lầm thiếu kỷ cương sẽ giết chết EU”. Bởi vì, theo tác giả bài báo Renaud Girard, lần đầu tiên kể từ sau Thế chiến thứ hai, Italia phải tổ chức 2 cuộc bầu cử lập pháp trong vòng 1 năm. Điều này cho thấy nền dân chủ Italia bị “trục trặc”, nhưng đồng thời cũng báo trước một cuộc khủng hoảng nghiêm trọng đang thai nghén trong lòng EU.

Sau khi Tổng thống Italia không chấp nhận việc bổ nhiệm ông Paolo Savona làm Bộ trưởng Kinh tế, trên mạng xã hội Twitter, lãnh đạo đảng cực hữu Liga Matteo Salvini, đã tuyên bố: “Chúng ta sẽ không bao giờ trở thành đầy tớ của ai nữa. Nước Italia không phải là một thuộc địa…”. Trong bất cứ một chính phủ nào, Bộ trưởng Kinh tế - Tài chính cũng là một trong những vị trí quan trọng nhất. Vì thế việc các đảng Lega, 5 Sao muốn chọn một Bộ trưởng Kinh tế chống EU chính là thể hiện rõ nhất đường lối của các đảng này. Chưa bao giờ người ta nghe thấy những phát biểu mạnh mẽ như vậy từ lãnh đạo những chính đảng lớn tại châu Âu. Sau vụ Brexit, EU không nên ảo tưởng. Nếu Italia, một trong những nước đồng sáng lập EU ra khỏi khối này thì điều đó có nghĩa là trong trung hạn, EU sẽ bị xóa sổ. Vì sao đến nông nỗi này? Theo Renaud Girard, kể từ đầu thiên niên kỷ này, EU là nạn nhân của 2 sai lầm thiếu kỷ cương nghiêm trọng bên trong hai cơ chế ra quyết định: Đó là Ủy ban châu Âu và Hội đồng châu Âu.

Sai lầm đầu tiên là EU không đủ khả năng bắt các nước thành viên tôn trọng các cam kết về ngân sách. Ngoài ra, khối này không hề có dự án tiến tới hài hòa, có chính sách chung về thuế, xã hội và ngân sách. Trách nhiệm đầu tiên, đương nhiên là chính phủ các nước thành viên. Hơn thế nữa, EU đã bổ nhiệm những nhân vật không có tài cán làm lãnh đạo Ủy ban châu Âu. Những người này không đủ khả năng đối phó với cuộc khủng hoảng kép: Dư thừa cán cân thương mại của các nước phương Bắc ngày càng tăng, trong khi đó, thâm thủng thương mại của các nước phương Nam ngày càng trầm trọng.

Sai lầm thứ hai là thiếu kỷ cương trong lĩnh vực an ninh, bảo vệ biên giới. Bất lực trong việc bảo vệ biên giới và làm chủ luồng nhập cư đến từ các nước Arập và châu Phi, EU đã liên tiếp gây ra sự chống đối bên trong, Anh “chia tay” và phe chống EU ngày càng thu được nhiều phiếu trong các cuộc bầu cử…

Đối với EU, các diễn biến tại Italia hiện nay được quan tâm sát sao bởi bất cứ biến động nào tại đất nước này đều có thể gây ra tác động lớn đến cả khối. Sau khi Anh rời EU thì Italia chính là nền kinh tế lớn thứ 3 của EU. Tuy nhiên, nền kinh tế này lại đang có rất nhiều rủi ro, với tỷ lệ nợ công lên tới 130% GDP. Vấn đề của EU là nền kinh tế Italia quá lớn để có thể đổ vỡ, nhưng nếu muốn giải nguy cho Italia một khi nước này lâm vào khủng hoảng trầm trọng thì lại cần có những nguồn lực tài chính khổng lồ. Chỉ cần chứng kiến EU đã vất vả như thế nào để giải cứu Hy Lạp, nền kinh tế có quy mô chỉ bằng 1/8 Italia cũng đủ hiểu rằng, một khi chính trường Italia biến động khiến kinh tế nước này lâm nguy thì thách thức duy trì sự ổn định của khu vực đồng euro lớn đến mức nào.

Xét về sâu xa, cuộc khủng hoảng hiện nay trên chính trường Italia không đơn giản là do sự đối đầu giữa Tổng thống với các đảng cực hữu, dân túy mà là một sự khủng hoảng có tính hệ thống về mặt thể chế kéo dài từ nhiều năm qua. Các học giả phương Tây đang đánh giá Italia là một ví dụ điển hình của sự khủng hoảng mô hình dân chủ phương Tây, bao gồm một nền kinh tế mong manh, một sự thoái trào của các đảng phái chính trị truyền thống, ở Italia là đảng Dân chủ phe trung tả và đảng Tiến lên Italia phe trung hữu. Quan trọng nhất là sự nổi lên của các đảng cực hữu, dân túy như Liên đoàn phương Bắc, 5 Sao, làm suy yếu các thiết chế chính trị và cản trở các cải cách quan trọng.

Đó là lý do khiến chính trường Italia bao năm qua luôn rất bất ổn, các chính phủ liên tiếp đổ vỡ, trong khi các ý định cải cách thể chế, như cải cách Nghị viện, cải cách Luật bầu cử… luôn thất bại. Một chi tiết minh họa cho điều này, là chính phủ hiện nay đã là chính phủ đời thứ 62 tại Italia từ sau Thế chiến thứ hai, một con số kỷ lục tại châu Âu. Và sự đối đầu bế tắc giữa Tổng thống Italia với các đảng hiện nay là một sự kiện mang tính truyền thống của văn hóa chính trị tại Italia.

Theo giới truyền thông Pháp, khả năng đảng 5 Sao và Lega sẽ chiến thắng trong cuộc bầu cử lại trong tháng 7 tới. Và nếu họ thành lập được chính phủ liên minh thì khi đó Italia sẽ là quốc gia thành viên sáng lập EU đầu tiên có một chính phủ dân túy, bài xích châu Âu, bài ngoại. Những gì sẽ xảy ra cho Liên minh châu Âu sẽ là một câu hỏi lớn không chỉ riêng cho khu vực châu Âu mà cho cả sân khấu chính trường quốc tế. Và điều mà EU lo ngại nhất là trong tình cảnh có nhiều khó khăn hiện nay, vấn đề thúc đẩy hội nhập không phải chỉ trên lĩnh vực kinh tế và tài chính mà còn trên các lãnh vực khác như quốc phòng, ngoại giao vẫn còn nhiều trở ngại, rất nhiều quốc gia thành viên không muốn khước từ quyền “độc lập tự chủ”, các phong trào “ái quốc cực đoan” đang gặm nhấm EU, quan hệ với Mỹ cũng đang có nhiều khó khăn, thì một trường hợp như chính phủ dân túy ở Italia có thể sẽ là đầu cầu cho những bước đổ vỡ khác.